Muzea Krakowa: od przedmiotów do znaczeń

Muzeum Krakowa na otwarcie nowego rozdziału działalności (po zmianie nazwy) zaproponowało hasło „Jestem Kraków”, które nie tylko skrótowo określa jego misję, ale także dobrze podsumowuje ciągłość, jaką chcemy czuć z naszą przeszłością – to zachęta do przejrzenia się w jednym z umieszczonych w mieście zwierciadeł i odnalezienia tam siebie.

Krakowskie muzea dostarczają sposobów na zrozumienie wyjątkowości i specyfiki miasta, odsyłając poprzez swoje obiekty i kolekcje do jego znaczących miejsc czy wydarzeń. Pomagają zrozumieć proces cywilizacyjny, w którym Kraków odegrał rolę sceny i zbiorowego aktora.

Melancholia dziecka uchwycona w „chryzantemowym” portrecie Olgi Boznańskiej (do zobaczenia w Muzeum Narodowym w Krakowie) może być przykładem bezkompromisowej próby uchwycenia intymności emocji. Wzrok dziewczynki z tego obrazu nie pozwala już nigdy myśleć o dzieciństwie wyłącznie jako o czasie beztroski.

W „Szufladzie Szymborskiej” czeka na odkrycie wszechświat złożony z drobnostek, z których umiłowania słynęła noblistka włączająca je w swoje wiersze tak niepostrzeżenie, że potoczność zyskiwała w nich doniosłość eposu – bo przecież również na co dzień „nic dwa razy się nie zdarza”.

Wiele krakowskich muzeów nie boi się stawiania trudnych pytań, nawet (a może szczególnie) tam, gdzie nie da się udzielić jednoznacznych odpowiedzi. Krakowskie Muzeum Etnograficzne uparcie pyta o to, czym właściwie jest kultura ludowa, kto ją tworzy, komu jest dziś potrzebna. Pozostawiając ostateczne rozstrzygnięcia zwiedzającym, zderza ich z prawdziwymi paradoksami muzealnictwa: w gmachu głównym (dawnym ratuszu Kazimierza) oglądać można zaaranżowane wnętrza tradycyjnych domostw, które same w sobie zasługują na zastanowienie – a do refleksji tym bardziej skłania pomysł wyeksponowania ich w tym miejscu.

Jedno o Krakowie można powiedzieć z pewnością: mamy czas. Przeszły, przyszły, stracony, odnaleziony, wyznaczany rytmem świąt, codzienny… Trudno się dziwić, że i nim zajmują się nasze muzea.

Zupełnie inaczej niż poprzez zbiory etnograficzne, choć równie przejmująco opowiadają o czasie kolekcje przedmiotów składających się na krakowski dom mieszczański. W Kamienicy Hipolitów zwiedzający mają wybór: potraktować kolekcję przedmiotów jako zbiór anachronicznych pamiątek przeszłości albo poszukać w nim głębszego sensu.

Zarówno wszystkie kolekcje, jak i cała krakowska historia są podszyte opowieściami ludzi: zwykłych i tych powszechnie uznanych za wielkich. Dobrego przykładu na to, jak inspirująca może być ich obecność, dostarcza Pawilon Józefa Czapskiego, w którym – między innymi – zrekonstruowano paryski pokój tego malarza i intelektualisty.

Pomysł, za którym stoją Krystyna Zachwatowicz i Andrzej Wajda, może wydawać się ekscentryczny: dla jego realizacji sprowadzono autentyczne wnętrze. Można jednak potraktować go jako jeden z wariantów refleksji nad obecnością: ludzi, którzy odeszli, i ich idei, wrażliwości czy spojrzenia.

Wydaje się, że różne spojrzenia na świat, a zwłaszcza konwencje, w jakich można je ująć przy pomocy sztuki, były jedną z ważniejszych motywacji stojących za powstaniem niezwykłej kolekcji stworzonej przez Feliksa „Mangghę” Jasieńskiego. Ten podróżnik i esteta, który zresztą wybrał Kraków na miejsce zamieszkania, jest w dużej mierze odpowiedzialny za modę na Orient, a zwłaszcza fascynację japońskimi drzeworytami, która zapanowała pod koniec dziewiętnastego wieku. Dziś w Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha możemy oglądać część jego zbiorów. Jednak także i w tym wypadku spojrzenie na przedmioty nabiera sensu wtedy, gdy postawimy pytanie o ich znaczenie i wartość, a także o to, dlaczego znalazły się w tej szczególnej kolekcji. Precyzja wykonania samurajskich zbroi urzeka każdego, kto ma szansę zobaczyć je z bliska, czemu więc nie skorzystać z okazji? Rzecz w tym, że za każdym eksponatem stoi szereg istotnych powodów, aby je włączyć (lub nie) do kolekcji. Ona także, a nie tylko pojedyncze przedmioty, jest komunikatem, który warto odczytać.

Dość dosłowny przykład ilustrujący naszą zawiłą relację z przeszłością można odnaleźć na stałej wystawie w Gmachu Głównym Muzeum Narodowego. W prostym wideo rozmawiają ze sobą (dość zblazowani) artyści. Wymieniają nazwy różnych nurtów z historii sztuki, po to głównie, aby dojść do zasadniczego wniosku, że „wszystko już było”. Choć ten autoironiczny żarcik grupy Ładnie uznajemy za trafiony, w Krakowie bardzo często „było” oznacza „a więc jest”. Przeszłość wciąż bierze się tu pod uwagę, a nasze muzea są gotowe podejmować z nią grę, nawet za cenę utraty całkowitej powagi.

Ci, którzy zagościli w oddziale krakowskiego Muzeum Narodowego w Sukiennicach, znają zapewne siłę obrazu Władysława Podkowińskiego, który w jednych budzi zachwyt, a w innych litość czy niesmak. Naga kobieta, koń, przepaść i wielki obraz to połączenie o dużej wyrazistości, a jego dynamika oddaje wielkie emocje. Warto zobaczyć „Szał uniesień”, nie tylko w ramach obowiązkowej edukacji artystycznej czy prac nad własnym poczuciem stylu. Malowidło stanowi jeden z najciekawszych elementów najważniejszej narodowej kolekcji sztuki, wyróżniając się jednak pośród innych dzieł będących symbolicznymi przedstawieniami polskiej mitologii narodowej. Sam autor potraktował swoje dzieło z prawdziwą pasją, przecinając je nożem podczas pierwszego, warszawskiego pokazu.

Dziewiętnasty wiek, który dla dużej części Europy był genialną epoką wynalazków, przez Polaków pamiętany jest jako czas, gdy rozwijający się duch narodowy nie miał oparcia w strukturach państwowych. Kolekcja narodowej sztuki miała współtworzyć mitologiczne ramy odniesienia, które pomogłyby w konstruowaniu i utrzymywaniu polskości. Studiowanie jej dzisiaj pozwala zrozumieć słynną polską romantyczność, fantazję czy skłonność do nieracjonalnych uniesień, ale też poznać słynne wydarzenia historyczne, do których wciąż się odwołujemy. Monumentalne przedstawienie męczeństwa chrześcijan („Pochodnie Nerona” Henryka Siemiradzkiego) może być dobrym przykładem tego, jak poprzez metaforę Polacy wyobrażali sobie rolę (i los) swojego narodu w świecie. Spektakle wielkiej historii, z których wiele miało miejsce w Krakowie (na przykład hołd pruski uwieczniony przez Jana Matejkę), do dziś mogą stanowić co najmniej impuls do refleksji, a dla wielu wciąż pozostają podstawą patriotyzmu. W obrazach z Sukiennic można odnaleźć także fascynację pejzażem – wieś przez wieki była traktowana jak esencja polskości – czy przejmującą intymność portretów. Ten zbiór dawnych obrazów zawiera wiele tematów uniwersalnych oddanych w proporcji odpowiedniej dla środkowoeuropejskiego miasta, które uważane było za duchową stolicę narodu.

Pomijając mistrza Twardowskiego, który według legendy od dawna mieszka na księżycu (ponadto był prekursorem „Fausta” Goethego), mamy też w Krakowie o wiele poważniejsze dowody naszej obecności w kosmosie. Pamiątki z czasów Mikołaja Kopernika, który w Krakowie studiował, można oglądać w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Dla wszystkich, którzy chcą wzmocnić cnotę odwagi myślenia, instrumenty astronomiczne używane przez profesorów Akademii Krakowskiej, stanowią cenne, a często wzruszające dowody na sensowność uprawiania nauki niezależnie od tego, co sądzą inni. Przy okazji zwracają też uwagę kunsztem wykonania: to piękne narzędzia do pracy, przedmioty, których estetyka dorównuje praktyczności.

W wielu krakowskich muzeach zwiedzający odgrywają zasadniczą rolę, łącząc udostępnione fragmenty w swoją osobistą, niepowtarzalną całość, zależną od oczekiwań, własnych poglądów i potrzeb. Interpretacja powoli zastępuje dominujący niegdyś w muzeach model jednokierunkowego przekazywania informacji, przy okazji dobrze uzupełniając coraz częstszą narracyjność. W końcu kto nie kocha dobrych historii? My w Krakowie naprawdę mamy ich pod dostatkiem, a muzea robią coraz więcej, aby ich opowieści były dla nas istotne.

W krakowskim Muzeum Etnograficznym, które lubi reklamować się jako „Moje muzeum. Muzeum o mnie”, na jednym z pięter ekspozycji stałej w budynku kazimierskiego Ratusza, prezentowana jest niezwykła kolekcja sztuki „nieprofesjonalnej”, nazywanej też prymitywną albo brutalną.

Pośród naszych ulubionych, acz pilnie strzeżonych, skarbów mamy w Krakowie Rembrandta. Jego „Pejzaż z miłosiernym Samarytaninem” jest zdumiewającą wypowiedzią na temat jednej z najsłynniejszych biblijnych opowieści. Rembrandt opowiada o wielowymiarowości tego wydarzenia. Pierwszoplanowymi aktorami w tym przedstawieniu nie są jednak wcale Samarytanin i ranny wędrowiec, a dramatyczna przyroda i różni przypadkowi świadkowie. Holenderski mistrz portretuje sytuację, w której istotna jest scenografia, ale najciekawsze są reakcje tych, którzy w opowieści nie biorą bezpośredniego udziału.

Spośród miast, które lubią o sobie opowiadać, Kraków zwraca uwagę nie tylko poprzez zestaw kanonicznych legend. Baśnie: o smoku pod wawelskim wzgórzem, o dumnej dziewicy czy o czarnoksiężniku, który zawarł pakt z diabłem, dobrze oddają lokalną specyfikę miasta, jednak są to mity znane i powtarzane – w różnych wersjach – na całym świecie. Opowieści, które w Krakowie brzmią naprawdę dobrze, to te, które łączą ze sobą ważne wydarzenia kształtujące oficjalne wizerunki przeszłości z dziedzictwem codziennym. Wzajemne przenikanie się publicznego z prywatnym, świętego ze świeckim, tragedii z żartem sprawia, że taka historia „podszyta zwykłym człowiekiem” fascynuje kolejne pokolenia.

Muzea pomagają nam traktować przeszłość jako źródło inspiracji. Nie chodzi o eksponaty, które przechowują i udostępniają. Chodzi o znaczenia, które z rzeczy wynikają. Chodzi o relacje, które za pośrednictwem tych znaczących rzeczy możemy nawiązać z innymi i z miastem.