Dziedzictwo kulturowe Krakowa

W 992 roku władzę w Krakowie objął Bolesław Chrobry, pierwszy król Polski, syn założyciela dynastii piastowskiej Mieszka I. W tym okresie miasto wyrosło na jeden z głównych ośrodków państwa polskiego. Ośrodkiem władzy świeckiej i duchownej był Wawel, gdzie rezydowali książę i biskup krakowski. Kluczowym momentem w tych relacjach był konflikt między królem Bolesławem Śmiałym a biskupem Stanisławem w 1079 roku. Biskup miał spiskować przeciwko władzy królewskiej, za co król skazał go na obcięcie członków. W efekcie w kraju rozwinął się kult duchownego – jego relikwie spoczęły w katedrze wawelskiej, w 1253 roku został kanonizowany i od tej pory św. Stanisław jest jedną z najważniejszych postaci polskiego Kościoła katolickiego. To jego wstawiennictwu przypisuje się zjednoczenie królestwa po rozbiciu dzielnicowym pod wodzą Władysława Łokietka – pierwszego władcy, którego koronacja odbyła się na Wawelu (1320).

W 1333 roku na tron wstąpił Kazimierz Wielki, ostatni władca z dynastii piastowskiej, który „zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”. Za jego panowania nastąpił gospodarczy rozwój miasta. W 1335 roku król założył satelitarne miasto Kazimierz, które ukształtował na wzór Krakowa – z rozległym rynkiem i stojącym pośrodku ratuszem. To tu niebawem zaczęli osiedlać się zmuszeni do opuszczenia Krakowa Żydzi.

Kraków był w tym czasie jedną z najważniejszych europejskich metropolii. O jego międzynarodowym znaczeniu może świadczyć zjazd monarchów i książąt w 1364 roku, na którym omawiano kwestie równowagi politycznej w Europie Środkowej i zagrożenia tureckiego. Do historii przeszła wystawna uczta wydana dla przybyłych gości przez rajcę Mikołaja Wierzynka (do tej tradycji nawiązuje restauracja Wierzynek).

Wawel i Rynek to dwie symboliczne przestrzenie rozwijającego się miasta i sceny najważniejszych wydarzeń o znaczeniu państwowym. To na Rynku w 1525 roku ostatni wielki mistrz zakonu krzyżackiego Albrecht Hohenzollern złożył hołd królowi polskiemu. Działali tu najwybitniejsi architekci i artyści, czego świadectwem są na przykład ołtarz kościoła Mariackiego (1477–1489) – arcydzieło pochodzącego z Norymbergi Wita Stwosza, Sukiennice przebudowywane w drugiej połowie XVI wieku w stylu renesansowym (loggie zaprojektowane przez przybyłego z Włoch Jana Marię Padovano) oraz katedra i zamek na Wawelu wielokrotnie rozbudowywane – renesansowy kształt nadał im między innymi przybyły z Florencji na dwór króla Zygmunta I Starego Bartolomeo Berrecci. Głównie za sprawą królewskiej małżonki Bony Sforzy dwór na Wawelu stał się ogniskiem kultury renesansowej o włoskiej proweniencji. Ale oczy władców zwrócone były nie tylko na południe – Zygmunt II August zamówił w Brukseli serię stu sześćdziesięciu arrasów dla ozdobienia zamkowych wnętrz.

Złoty wiek skończył się wraz z przeprowadzką dworu królewskiego do Warszawy na przełomie XVI i XVII wieku, chociaż do XVIII wieku Kraków pozostał miastem koronacyjnym. Potop szwedzki (1655–1657) miał katastrofalne skutki – miasto zostało złupione i w części zniszczone. Wiele dzieł sztuki i zabytkowych elementów wyposażenia przepadło bezpowrotnie, podobnie zresztą jak w czasie wojny północnej i szwedzkiej okupacji Krakowa na początku XVIII wieku, która przyniosła między innymi pożar zamku na Wawelu. Pierwszy rozbiór Polski (1772) spowodował odpływ zamożnych mieszkańców z Krakowa. Następnie miasto znalazło się pod panowaniem pruskim, a w wyniku trzeciego rozbioru – austriackim, stając się miastem prowincjonalnym Galicji, której stolicą został Lwów. Austriacka okupacja naznaczyła Wawel, który został częściowo przebudowany, by pomieścić koszary i szpital dla wojska.

W okresie zaborów i okupacji Kraków pełnił natomiast funkcję duchowej stolicy Polski. Katedra wawelska przypominała o dawnej wielkości i była symbolem nieśmiertelnej Polski. W dramacie „Wyzwolenie” (1902) Wyspiański pisał: „tu wszystko jest Polską, kamień każdy i okruch każdy, a człowiek, który tu wstąpi, staje się Polski częścią, budowy tej częścią”. Katedra, która wcześniej była miejscem pochówku władców, stała się teraz nekropolią bohaterów narodowych – spoczęli tu książę Józef Poniatowski, Tadeusz Kościuszko, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki.

Druga połowa XIX i przełom XIX i XX wieku to okres wybitnych indywidualności w malarstwie historycznym i sztuce Młodej Polski. Rozwój kultury w Krakowie około roku 1900 jest porównywalny do tego z XVI wieku. Jan Matejko przekłada na język malarski historię Polski, tworząc monumentalny historiozoficzny wykład o wielkości narodu (w obrazach daje syntezę przyczyn, przebiegu i skutków danego wydarzenia), ale też jego niespełnionych nadziejach. Dziełem Matejki jest również monumentalna dekoracja malarska kościoła Mariackiego (1889–1891), z którego usunięto nawarstwienia z okresu baroku. Wraz z nim przy polichromii oraz witrażach pracowali studenci z krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, której był rektorem – Stanisław Wyspiański i Józef Mehoffer.

XIX wiek zmienił oblicze historycznego centrum Krakowa. To za sprawą decyzji o wyburzeniu ratusza oraz zasypaniu fosy i zburzeniu murów obronnych okalających ścisłe centrum miasta, w których miejsce powstał park miejski Planty (1822–1830). W tym samym czasie na Górze św. Bronisławy postępowała budowa kopca (1820–1823), będącego wyrazem kultu bohatera walk o wolność i niepodległość, Kościuszki.

Wraz z początkiem XX wieku nastąpił bezprecedensowy rozrost terytorialny – w latach 1910–1915 prezydent Juliusz Leo rozpoczął realizację planu tzw.

W 1949 roku rozpoczęła się budowa Nowej Huty – największego w komunistycznej Polsce kombinatu metalurgicznego wraz z zapleczem w postaci samowystarczalnego miasta. Nowa Huta – od 1951 roku dzielnica Krakowa – powstała w oparciu o koncepcję miasta idealnego i miasta ogrodu.

Mimo trudności i ograniczeń rozwijało się życie kulturalne – działał skupiający krakowską bohemę kabaret w piwnicach pałacu Pod Baranami oraz awangardowy teatr Tadeusza Kantora Cricot 2, w Krakowie tworzyli Wisława Szymborska i Stanisław Lem, a także artyści skupieni w II Grupie Krakowskiej.

W 1979 roku w Muzeum Narodowym odbyła się wystawa „Polaków portret własny” – jej zobaczenie było traktowane jako manifestacja postawy patriotycznej.